
Wydawać by się mogło, że trudno dziś powiedzieć cokolwiek nowego o najdawniejszych zabytkach literatury polskiej. A jednak nadal się zdarza, że na półkach Biblioteki Jagiellońskiej odnajdujemy prawdziwe perły, i to świecące blaskiem najświetniejszym. Jakżeby zresztą miało być inaczej, skoro Kazimierz Wielki w przywileju fundacyjnym dla Akademii Krakowskiej wyraził pragnienie, by w Krakowie znalazła się „nauk przemożnych perła”…?
Jedną z takich pereł odnalazły dwie badaczki Uniwersytetu Jagiellońskiego i uczyniły to na dwa różne sposoby. Owymi uczonymi były: znawczyni rękopisów, dr Maria Kowalczykówna (1925-2015), w latach 60-tych XX wieku, i, ponad pół wieku później, dr Dorota Susuł, muzykolog i historyk muzyki dawnej.
Maria Kowalczykówna, pracując nad twórczością Bartłomieja z Jasła (ca 1360-1407), profesora Akademii Krakowskiej, w jednym ze średniowiecznych rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej, oznaczonym sygnaturą 2192, odnalazła cztery bożonarodzeniowe pieśni i z niemal stuprocentową pewnością zidentyfikowała ich autora, który ukrył swoje imię w poszczególnych strofach tekstu.
Odnaleziony tekst został napisany po łacinie, bo jego autorem był bądź co bądź profesor Akademii, a łacina była ówcześnie językiem nauki. Ale ten profesor był naszym rodakiem, a to sprawia, że jego tekst to najstarsza znana w tym momencie kolęda, jaka wyszła spod pióra Polaka.
Może nie jest to najłatwiejsza lektura, jeśli przyjrzeć się jej rękopiśmiennej postaci z XIV wieku, ale piszący te słowa zapewnia, że poniższa ilustracja zawiera tekst kolędy rozpoczynającej się od słów Buccinemus in hac die…
Kopie tych samych czterech utworów znalazły się również w innym rękopisie ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, należącym niegdyś do Łukasza z Wielkiego Koźmina, i zostały tam wpisane jego ręką, przed rokiem 1400. Ten drugi rękopis, oznaczony sygnaturą 2210, jest o tyleż cenniejszy, że znalazł się w nim również zapis nutowy tegoż utworu.
I chociaż znów mogłoby się wydawać, że kropeczki, którymi zostały upstrzone czterolinie (tak, bo to jeszcze nie epoka pięciolinii...) rękopisu to przypadkowe znaki, a jednak, ma foi!, pod nimi kryje się najprawdziwszy zapis nutowy.
Oto oryginalny, łaciński tekst tej kolędy, według transkrypcji dr Marii Kowalczykówny:
Bartłomiej z Jasła
Buccinemus in hac die
Buccinemus in hac die
Sacra sono melodie,
Recolitur qua vicina
Nativitas Christi trina:
A Patre qua progreditur
Et in alvo, ut dicitur,
Natus dehinc ex utero
Que testantur scripto vero.
Repeticio.
Refert harum primam recens
Misse noctis cantus decens,
Quo fit latens designata
Isaye nota devota
Inenarrabilis fata.
Tonans cantus in aurora,
Noctis ac in lucis hora
Celat Christum alvo natum,
Partim nobis scire datum.
Hic est modus obumbratus,
Quo Deus est humanatus,
Lux est caro fabricata,
Forme ut est copulata.
Repeticio.
Oppacum hoc preferebat,
Indignum cum se dicebat
Christi solvere calceum
Baptista, sed lucem cum ducem
Sensit alvo matris Deum.
Locuntur sed officia
Clara die sonacia
Ex utero procedentem
Celum terramque regentem,
Omnibus qui demonstratur
Stella lucens, ut testatur,
Et angeli concinentes,
Terris pacem nuncciantes.
Repeticio.
Monet vox racionales,
Trahit astrum sensuales,
Singuli ut querant natum
Gressu cordis, oris, operis
Mundo regem prophetatum.
Est preter has nativitas
Christi cordi, qua puritas
Ipsum gignit in patrante
Voluntatem Patris ante,
Ut describit hoc Matheus.
Sic gignere prestat Deus
Multis suum verum natum
Ex Maria incarnatum.
Repeticio.
Summe parens, nobis presta,
Nec tu, pya mater, obsta,
Sed pocius nunc imprime
Salvatorem nasci ac pasci
Iam in vi nostre anime.
Dum vult Christum quis gignere,
Sibi debet assumere
Obstitricium suffragium
In partu adminus trium.
Ex amari cordis unda
Contricionis profunda
Parens dici mereatur
Maria dum impregnatur.
Repeticio.
In habitu castitatis
Sic in ortu deitatis
Obstitricis prime cura,
Puerum ut vehat, teneat
Puro conformata pura.
Ast paupertatis spiritu
Sit altera in vestitu
Que infantem involueret
Pannis, feda qui tolleret,
Sociata hiis humilis
Esse debet ac non vilis,
Natumque ut reclinaret,
In persepique locaret.
Repeticio.
Sic angelus has signavit,
Pastoribus cum monstravit
Ihesum natum indicio:
Videbitis merum puerum
In pannis ac presepio.
Et ut per has proscribatur
Quod per carnem affectatur,
Et quod male vult visio
Vel adamat ambicio.
Languencium restaurator,
Ihesu, nostri reformator,
Nos parere non despice,
Tu nunc dignos sed effice.
Repeticio.
Nam in carne non sufficit
Ad salutem, si defficit
Nativitas per graciam
Tua, nostre menti egenti
Origenis per sophiam.
Repeticio secunda.
Elementa quater nomen
Penta legunt et prenomen
Editoris per capita
Versuum, quem nota et dota
Ihesu in eterna vita.
Autor w ostatniej strofie podpowiada czytelnikowi, gdzie ma szukać jego nazwiska – i rzeczywiście, zbierając akapity pierwszych dwudziestu strof, możemy przeczytać:
B A R T H O L O M E U S D E I A S S E L
Ale czy zawarte w tym rękopisie nuty można wciąż wykorzystać muzycznie? W rzeczy samej. Udowodniła to dr Dorota Susuł, która sprawiła, że 13 stycznia 2016 roku kolęda Buccinemus in hac die, pod dyrekcją Olega Sznicara, rozbrzmiała w auli Collegium Maius, otwierając uniwersytecki koncert kolęd. A było to, o ile wiemy, światowe prawykonanie owej kolędy, którego można posłuchać poniżej:
Pierwsze współczesne wykonanie najstarszej znanej polskiej kolędy
Ale dr Dorota Susuł postanowiła pójść o krok dalej, i sprawić, że najstarsza „polska” kolęda zabrzmi również po polsku. Na jej prośbę, piszący te słowa (z zamiłowaniem tłumaczący teksty z wielu języków na wiele języków, a także, w miarę wolnego czasu, śpiewający jako tenor w chórze Bazyliki Mogilskiej), przełożył łaciński tekst kolędy do takiej postaci, by można ją było zaśpiewać podług nut średniowiecznych.
Niech filologowie klasyczni i polscy (i wszyscy inni) wybaczą chropowatości tego tekstu, ponieważ tłumacz, oddając magna ex parte jego sens a nie słowo do słowa, musiał wpasować słowa w rytm poezji średniowiecznej, co okazało się niemałym wyzwaniem, a na którego dokonanie, o czym doskonale wiedzą tłumacze, jak zawsze było zbyt mało czasu. Natomiast wszyscy czytelnicy niech wybaczą niektóre archaizmy, bo, na Bóg, nic innego nie pasowało w tamtych miejscach! [PS nie udało się niestety wpisać tekstu „Bartłomiej z Jasła” w incipity strof…].
Oto polski tekst kolędy:
Bartłomiej z Jasła
Dmijmy w trąby w dniu tym świętym
Dmijmy w trąby w dniu tym świętym,
tej melodii pięknym dźwiękiem,
oto Chrysta już godzina,
trójzrodzonego Syna:
który od Ojca pochodzi,
i w żywocie ponoć rodzi,
a z łona na świat wychodzi
jako Święte Pismo głosi.
Msza wieczorna godnym śpiewem,
oto właśnie dziś opiewa,
to, co jawne już się staje,
od Izajasza poznane,
cuda nigdy niesłyszane.
Gromki zaśpiew przy aurorze,
w nocnej jak i dziennej porze,
kryje Chrysta zrodzonego,
częścią poznać nam danego.
Oto miara nieprzebrana,
skąd u Boga ta przemiana,
jak się Światło Ciałem stało,
i skąd kształty swe przybrało.
Jan zaś wolał te ciemności –
choć pewien swej niegodności
by rozwiązać sandał Chrysta,
Światła-Wodza – on Baptysta,
w łonie matki poznał Boga.
Święte pieśni rozbrzmiewają,
z brzaskiem Tego ogłaszają,
co wychodzi z łona matki,
ziemi jak i niebios władca.
Jasną gwiazdą, jak spisano,
wszystkim jest On ukazany,
aniołowie zaś śpiewają,
ziemiom pokój obwieszczają.
Głos wątpiących napomina,
a gwiazda wiedzie do Syna,
aby wszyscy Go szukali,
sercem, mową, uczynkami,
światu króla ogłaszali.
Serce wespół się raduje,
narodzenie Chrysta czuje,
Jego Czystość nieskalana,
rodzi z woli Ojca Pana,
jak Mateusz to spisuje.
W narodzinach Bóg nam daje,
Syna swego prawdziwego,
od Maryi wcielonego.
Ojcze w niebie, Ty nas wspieraj,
Święta Matko, nie opieraj,
i niech teraz już się stanie,
że narodzi się Zbawiciel
i w sercach naszych zostanie.
Gdy Chrystusa chce narodzić,
musi sobie k’temu zgodzić,
od położnych wspomożenie
najmniej trzech na to zdarzenie.
Gorzkie z serca płyną zdroje
głębokiego niepokoju,
Matki imię słusznie bierze
Maryja ze swym brzemieniem.
Niechaj czystość postąpienia
będzie w Pana narodzeniu,
opiekunki pierwsza troska
by chłopca trzymała, niosła,
najczystszego nieskalana.
A kromie ubóstwa ducha
niech uboga będzie z szaty,
co owinie płótnem chłopca,
który zniesie dawne pakty.
A wraz z nimi i pokorna
być powinna, i też dobra,
aby dziecię położyła,
i w stajence umieściła.
Anioł bowiem tak ukazał,
gdy pasterzom znaki dawał
do Jezusa zrodzonego:
Chłopca bowiem zobaczycie
w żłobie, w płótnie leżącego.
I niechaj one wyrzucą,
co przez ciało pożądane,
czego oko chce niegodnie,
bądź czego ambicja pragnie.
Utrudzonych pokrzepienie,
Jezu, nasze odnowienie,
racz nas uznać godnych Ciebie
i dopełnij swe wcielenie.
Człowiek bowiem sam nie stanie
do zbawienia, jeśli braknie
łaski Twego narodzenia
umysłowi pragnącemu
tej mądrości Orygena.
A początek każdej strofy,
liter cztery po pięciokroć,
imię i autora kryje,
jego doceń i obdaruj
w wiecznym życiu, Jezu Panie.
Oleg Sznicar, dyrygujący Krakowskim Chórem Akademickim Uniwersytetu Jagiellońskiego, stworzył świetną czterogłosową aranżację tego tekstu, której fragment można zobaczyć poniżej, a pełne opracowanie wkrótce będzie dostępne in extenso, w artykule piszącego te słowa.
Tak oto stało się, że po ponad pięciuset latach od napisania tej kolędy, 12 stycznia 2017, chór najstarszej polskiej uczelni wykonał po polsku najstarszą „polską” kolędę profesora Akademii Krakowskiej, w najpiękniejszym budynku Akademii... (polska wersja zaczyna się od 1:41, ale cały koncert to must listen to, bo naprawdę warto)
I, kończąc ten tekst, dodam jeszcze, że z niecierpliwością czekam na uniwersytecki, jagielloński koncert kolęd AD 2019, ponieważ, jako „autor” najstarszej polskiej kolędy, nie mogę już się doczekać, żeby ją usłyszeć…
dr Jacek Partyka, Sekcja Starych Druków BJ
Literatura:
- Kiryk F., Nauk przemożnych perła, Kraków 1986
- Nowak-Dłużewski J. [red.], Kolędy polskie. Średniowiecze i wiek XVI. T. II. Opracowania, Warszawa 1966
- Kowalczykówna, M., Bartłomiej z Jasła a próba odnowienia Uniwersytetu Krakowskiego, [w:] „Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Oddziału PAN w Krakowie”, styczeń-czerwiec 1963
- Partyka J., Od Buccinemus in hac die do Dmijmy w trąby w dniu tym świętym. O autorze, kolędzie i przekładzie słów kilka, [w:] „Koncert kolęd w Collegium Maius. 15 I 2018”, 2018
- Sznicar, O., Buccinemus in hac die, opracowanie chóralne, mat. aut.