Najstarsza w Polsce biblioteka naukowa posiada – noblesse oblige – jedną z największych, najstarszych i najcenniejszych kolekcji starodruków wśród zbiorów polskich. Wiele z tych dzieł można podzielić na mniejsze bądź większe grupy proweniencyjne, tematyczne, historyczne czy nawet tegumentologiczne. Ale w wigilię jubileuszowego roku 2023, kiedy wspominamy 550. rocznicę urodzin i 480. rocznicę śmierci Mikołaja Kopernika, jednego z największych uczonych wszechczasów, należy zwrócić uwagę na niezwykle cenną kolekcję kopernikanów, tworzoną przez starodruki przechowywane w Bibliotece Jagiellońskiej. Mikołaj Kopernik, bądź co bądź, swoją karierę uniwersytecką rozpoczął w Akademii Krakowskiej, w semestrze zimowym roku 1491, kiedy wpisał się do „Liber studiosorum” (księga zapisanych na studia) jako Nicolaus Nicolai de Thuronia, czyli „Mikołaj, syn Mikołaja, z Torunia”. Zapłacił przy tym wpisowe w pełnej wysokości, czyli, jak przypuszczają naukowcy, ok. 6-7 groszy. Czy przypadkowy był wybór Akademii Krakowskiej jako miejsca nauki dla przyszłego wybitnego badacza? Bynajmniej. Mikołaj Kopernik rozpoczął studia dzięki wsparciu finansowemu wuja, biskupa Łukasza Watzenrode, który niemal trzydzieści lat wcześniej również studiował w Krakowie i znał jagiellońską uczelnię z własnego doświadczenia studenckiego. A jeśli chodzi o astronomiczne zainteresowania badawcze przyszłego naukowca oraz opinię, jaką mógł mieć na temat Akademii jako miejsca rozwoju zainteresowań badawczych, to wystarczy zajrzeć do współczesnego Kopernikowi dzieła Hartmanna Schedla, wydanego w Norymberdze w roku 1493 pt. Liber cronicarum cum figuris et imaginibus ab inicio mundi, a znanego powszechnie pod popularną nazwą „Kronika norymberska” lub „Kronika świata”. Hartmann Schedel, w rozdziale zatytułowanym De Cracovia urbe regia Sarmacie, czyli „O Krakowie, królewskim mieście Sarmacji”, w taki sposób pisze o naszej Alma Mater: Hanc iuxta sacram edem situatum est ingens celebre gymnasium multis clarissimis doctissimisque viris pollens. [...]. Astronomice tamen studium maxime viret. Nec in tota Germania (ut ex multorum relatione satis mihi cognitum est) illo clarior reperitur, czyli: „Obok tej świątyni [scil. kościoła św. Anny] znajduje się wielki, słynny uniwersytet, wyróżniający się wieloma najsławniejszymi i najbardziej uczonymi mężami. [...] Jednakże w najwyższym stopniu rozwinięte są nauki astronomiczne. W całych Niemczech (jak często słyszę z wielu relacji) nie ma lepszego odeń instytutu”. Trudno o lepszą recenzję, tym bardziej, że wyrażoną przez autora pochodzącego właśnie z Niemiec – i w dodatku w najpopularniejszej świeckiej księdze drukowanej wieku XV.
Il. 1: Widok Krakowa z czasów Kopernika: Hartmann Schedel, Liber cronicarum, Nürnberg: Anton Koberger, 12 VII 1493, sygn. BJ St. Dr. Inc. 460 (fotografia: Biblioteka Jagiellońska)
Studia krakowskie stanowiły sam początek drogi naukowej Mikołaja Kopernika, który następnie, w roku 1496, rozpoczął w Bolonii studia prawnicze, jednakże jeszcze za życia astronoma Biblioteka Jagiellońska zaczęła gromadzić jego dzieła i dzięki temu wśród swych starodruków posiada zarówno te niebywale cenne, najstarsze wydania jego wiekopomnego De revolutionibus orbium coelestium, jak również dzieła pomniejsze, przekłady, utwory Kopernikowi przypisywane, a także i te, które tylko dotyczą wielkiego astronoma. Przyjrzyjmy się tym najciekawszym.
"De revolutionibus: Norymberga 1543
First things first: wypada rozpocząć od dzieła życia Mikołaja Kopernika, a mianowicie od pierwodruku jego najsłynniejszego dzieła. Praca, która będzie stanowić prawdziwy przewrót w nauce, a znana nam dziś pod kanonicznym tytułem De revolutionibus orbium coelestium (czyli „O obrotach ciał niebieskich”), została po raz pierwszy wydana w Norymberdze, w roku 1543, w oficynie wydawniczej Johanna Petreiusa. Niemniej ten „kanoniczny” tytuł, jeśli oprzeć się na pochodzącej z XVII wieku opinii prof. Jana Brożka (1585-1652), w zamierzeniu autora miał mieć postać odmienną, zdecydowanie krótszą, a mianowicie: De revolutionibus, o czym opowiemy w następnych akapitach, opisując skarby ze skarbca Biblioteki Jagiellońskiej, a mianowicie dwa egzemplarze pierwszego wydania tego dzieła.
Pierwszy z nich, oznaczony sygnaturą Cim. 8288, oprawiony jest w niepozorną oprawę, typową dla wieku XIX, stanowioną przez półpergamin, który uzupełnia tektura oklejona wzorzystym papierem z kolorowymi pasami wypełnionymi powielonym motywem drobnych owoców wśród liści. To egzemplarz niezwykle cenny z wielu względów: oprócz jego wartości stricte antykwarycznej (sięgającej kilku milionów euro), mamy do czynienia z dziełem, które najprawdopodobniej już w wieku XVI, a najpóźniej na początku wieku XVII, należało do Uniwersytetu Jagiellońskiej i było przedmiotem intensywnej lektury naukowej ze strony wspomnianego wcześniej Jana Brożka – wybitnego naukowca, polihistora, autora, rektora Akademii i, o czym nie można zapominać, również naszego pierwszego „kopernikologa”. W egzemplarzu przechowywanym w BJ napotykamy na bardzo liczne ślady lektury Brożkowej, w postaci jego notatek i zapisek.
Il. 2: Egzemplarz De revolutionibus z notatkami Jana Brożka: Mikołaj Kopernik, De revolutionibus orbium coelestium, Norimbergæ : apud Ioh. Petreium, 1543, górna okładzina oraz karta tytułowa, sygn. BJ St. Dr. Cim. 8288
Jan Brożek w zdecydowany sposób wyraził swoją dezaprobatę dla modyfikacji tytułu dzieła, sprzecznej, jak uważał, z intencją autora. Zamaszyście wykreślił dwa słowa z tytułu, dodane w jego opinii przed wydawcę; przekreśleniu towarzyszy notka po łacinie: „to orbium coelestium jest wykreślone w egzemplarzu biblioteki warmińskiej”. Ponadto w zdecydowany sposób przekreślił całą przedmowę zawartą na następnych kartach, gdzie wydawca naukowy (Andreas Osiander) przedstawia odkrycia Kopernika jako jedną z wielu możliwych hipotez. W tym przypadku przekreślona przedmowa otrzymała rękopiśmienne dopowiedzenie Brożka, zapisane po łacinie na górnym marginesie verso karty tytułowej: „cała ta przedmowa jest wykreślona w egzemplarzu z Lidzbarka i z Braniewa”. Wydaje się, że Jan Brożek miał w tej kwestii rację, ponieważ również Jacob Christmann (Jacobus Christmannus), jeden z najdawniejszych właścicieli przechowywanego w BJ rękopisu dzieła Kopernika (sygnatura BJ Ms 10000), w zapisce własnościowej na karcie ochronnej nazywa tę pracę opus de revolutionibus coelestibus, czyli „dzieło o obrotach/przewrotach niebieskich”.
Na marginesie: wspominane przez Brożka egzemplarze z Lidzbarka i Braniewa zostały zagrabione przez wojska szwedzkie, które w wieku XVII i XVIII rozkradły wiele bibliotek europejskich. Warto in extenso przypomnieć słowa wybitnej badaczki: „Ważnym śladem edukacji i zainteresowań autora De revolutionibus były jego książki. Niestety, większość z nich uległa jednak rozproszeniu lub zniszczeniu. Pojedyncze woluminy przeszły zapewne na własność krewnych i przyjaciół Kopernika, jednak większa część księgozbioru trafiła do biblioteki kapitulnej we Fromborku. Podzieliła ona losy innych warmińskich kolekcji wywiezionych do Szwecji w XVII i na początku XVIII w. przez wojska Gustawa Adolfa i Karola XII. Część z nich przekazana została Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali, ale niektóre cenniejsze egzemplarze zachowano w Bibliotece Królewskiej w Sztokholmie, inne zaś otrzymali urzędnicy i dowódcy wojskowi. Nie wiadomo, ile z książek Kopernika sprzedano na rozlicznych aukcjach, a ile uległo zniszczeniu. Kolejne straty spowodowało celowe lub bezmyślne zacieranie pierwotnych znaków proweniencyjnych właścicieli książek”. Niestety w XXI wieku rewindykacja zagrabionych dzieł kultury nadal pozostaje kwestią otwartą...
Drugi egzemplarz pierwodruku, oznaczony sygnaturą Cim. 8436, nie należał do naukowca, lecz bibliofila - zamożnego nabywcy, o czym można się przekonać z samego oglądu opraw w jego księgozbiorze. Właścicielem tego egzemplarza był Melchior Krupka (Krupek, Crupek), kupiec, przedsiębiorca i właściciel pokaźnego księgozbioru, który kazał oprawiać swe księgi na modłę „królewską”, a mianowicie przydawać im oprawy wzorowane na okładzinach ksiąg z biblioteki ostatniego Jagiellona, króla Zygmunta Augusta.
Il. 3: Egzemplarz I wydania De revolutionibus z biblioteki Melchiora Krupka: Mikołaj Kopernik, De revolutionibus orbium coelestium, Norimbergæ: apud Ioh. Petreium, 1543; górna i dolna okładzina renesansowej oprawy; sygn. BJ St. Dr. Cim. 8436
Przy pobieżnym oglądzie może się wydawać, iż mamy w rękach dzieło pochodzące z księgozbioru ostatniego Jagiellona. Nawet napis na dolnej okładzinie: MELCHIORIS CRVPEK MONVMENTVM („dzieło/własność/monument/pomnik Melchiora Krupki”) jest wzorowany na tłoczeniach ksiąg królewskich, na których zwykle czytamy: SIGISMVNDI AVGVSTI MONVMENTVM. Jednak, oprócz stylu oprawy, egzemplarz bibliofilski wyróżnia jeszcze jedna cecha: brak w nim jakichkolwiek śladów lektury! Nosi wyłącznie notatkę proweniencyjną, zapisaną piórem, ręką XVII/XVIII-wieczną, „C. T. Bibliothecae Coll: Majoris Universitatis Cracov.”, czyli „[Własność] biblioteki Collegium Maius Uniwerstetu Krakowskiego”. Ale ten brak śladów aktywności czytelniczej raczej nie budzi w tym przypadku naszego zdziwienia...
De revolutionibus: Bazylea 1566
Oprócz dwóch egzemplarzy pierwodruku Biblioteka Jagiellońska posiada aż cztery egzemplarze drugiego wydania, wytłoczonego w roku 1566, tym razem w oficynie Heinricha Petriego w Bazylei; to wydanie posiadało również accedit, w postaci Narratio prima Jerzego Retyka. Każdy z tych egzemplarzy jest na swój sposób ciekawy, interesujący czy nawet intrygujący.
Cim. 8202: Ten egzemplarz Uniwersytet zawdzięcza zapisowi Benedykta z Koźmina, profesora Akademii Krakowskiej, który w testamencie ufundował stałą kwotę na zakup nowych dzieł do biblioteki Collegium Maius. Testament przewidywał również przydawanie dziełom stosownych, zdobnych opraw, jak właśnie oprawa Cim. 8202. Na dolnej okładzinie zwracają uwagę dwa skrzyżowane berła rektorskie w kartuszu otoczonym banderolą; ten motyw powróci w roku 1906, w nowym ekslibrisie zaprojektowanym dla Biblioteki Jagiellońskiej przez malarza i ilustratora Jana Bukowskiego.
Il. 4: Egzemplarz II wydania De revolutionibus, z fundacji Benedykta z Koźmina: Mikołaj Kopernik, De revolutionibus orbium coelestium, Basileae, Ex Officina Henricpetrina, (IX 1566), górna i dolna okładzina renesansowej oprawy; sygn. BJ St. Dr. Cim. 8202
Niemniej ciekawe są kolejne egzemplarze:
Cim. 8506: Ten egzemplarz najpierw należał do Hieronima Becka z Leopolsdorfu (1525-1596), austriackiego arystokraty, bibliofila, właściciela pokaźnej biblioteki, liczącej ok. 2000-2500 woluminów. Ale do Biblioteki trafił w roku 1887, jako dar polskiego patrioty ze Szwecji, Henryka Bukowskiego (1839-1900). Henryk Bukowski walczył w powstaniu styczniowym a po jego upadku trafił do Szwecji, gdzie założył antykwariat, który później zmienił się w słynny Dom Aukcyjny Bukowski, skąd czynnie i ofiarnie wspierał biblioteki krajowe. Tak w roku 1900 pisał „Kurier Lwowski” z okazji jego śmierci: „ś. p. Bukowski żyjąc skromnie wielkie swe dochody z pracy wydawał wszystkie na cele publiczne. Dary jego złożone w Muzeum Rapperswylskiem warte są krocie. Dla siebie i rodziny prawie nic nie zachował”.
Cim. 8538: To cimelium trafiło do Biblioteki w roku 1916 a dołączone doń są dwie niezwykle ciekawe notatki:
- pierwsza zapiska: „niema Igo egzemplarza – pożyczył 1890 i zagubił Adam Ostaszewski, sygnat. Matem. 641” [chodzi tu o wypożyczone przez Adama Ostaszewskiego wydanie warszawskie, z 1854 roku];
- druga zapiska, na rewersie czytelni Biblioteki, z datą 18/XI/[19]16: „p. Adam Ostaszewski zwraca 1) Aristoteles, Physicorum – dupl. 2) zamiast Kopernika wyd. Warsz. wydanie II z 1566 r. zniszczone we Wzdowie przez Moskali”.
Czyli: Adam Ostaszewski, właściciel posiadłości we Wzdowie, wypożyczył w roku 1890 polskojęzyczne wydanie warszawskie De revolutionibus (z roku 1854, w przekładzie Jana Baranowskiego), a gdy ono uległo zniszczeniu, zwrócił Bibliotece egzemplarz II wydania (Bazylea, 1566). Podziwu godna uczciwość! Wypożyczony egzemplarz być może ucierpiał w czasie działań wojennych, ale dzięki temu Biblioteka wzbogaciła się o wydanie XVI-wieczne, wcześniej znajdujące się w zbiorach angielskich. Na marginesie można dodać, że Adam Ostaszewski (1860-1934), dziewiętnastowieczny człowiek renesansu - konstruktor, wynalazca pisarz, działacz, tłumacz, poliglota, ale również fantasta oraz ekscentryk - znany był również i z tego, że nie zgadzał się z teorią Kopernika, więc być polskojęzyczne wydanie jego dzieła było mu potrzebne do budowy swych własnych teorii...
Cim. 8669: Ten ostatni egzemplarz jest podwójnie interesujący, ponieważ po pierwsze: był własnością Jana Brożka, który pozostawił tam swą zapiskę własnościową oraz wiele notatek; po drugie: w jego pergaminowej okładzinie odciśnięte są ślady kilkudziesięciu monet, które kiedyś były zapewne wprawione w tę okładzinę (czy nawet ukryte w niej), jako swego rodzaju „skarbczyk”, chyba nawet samego Jana Brożka.
Il. 5: Egzemplarz II wydania De revolutionibus: Mikołaj Kopernik, De revolutionibus orbium coelestium, Ex Officina Henricpetrina, (IX 1566), ślad pod „skarbie” Jana Brożka pod wyklejką okładziny; sygn. BJ Cim. 8669
De revolutionibus: Amsterdam 1617
Trzecie wydanie De revolutionibus, wytłoczone w Amsterdamie w roku 1617 przez Wilhelma Jansoniusa pod zmienionym tytułem Astronomia Instavrata, Libris sex comprehensa, qui De Revolutionibus orbium coelestium inscribuntur, jest reprezentowane przez jeden tylko egzemplarz, ale jakże wyjątkowy! Ten egzemplarz (oznaczony sygnaturą 311204-5 II) był własnością Jana Brożka; został oprawiony wraz z innym dziełem astronomicznym, Nicolausa Muleriusa (1564-1630), który swe dzieło podarował Brożkowi. Zaś Brożek, łącząc w jednej oprawie prace Kopernika i Muleriusa, razem z nimi kazał oprawić swój niezwykle dla nas cenny, rękopiśmienny diariusz traktujący o budowie wszechświata. W tym diariuszu ten wybitny naukowiec zapisał m.in.: Terram non esse centrum universi, „czyli ziemia nie jest centrum wszechświata”, a uczynił to mniej więcej w tym samym roku, kiedy dzieło Kopernika trafiło do spisu dzieł zakazanych.
Il. 6: Egzemplarz III wydania De revolutionibus, własność Jana Brożka: Mikołaj Kopernik, Astronomia Instavrata, Amstelrodami : Excudebat Wilhelmus Iansonius, [po 20 III] 1617]; karta tytułowa i detal z notatnika; sygn. BJ St. Dr. 311204-5 II
Listy Teofilakta Symokatty, pierwszy polski przekład ze starożytnej greki, Kraków 1509
Mikołaj Kopernik w młodszym okresie życia próbował swych sił również w dziedzinach, o jakie nikt by go chyba nie podejrzewał, a mianowicie na polu literatury, a dokładniej – przekładów literatury. Jeszcze podczas swych filologicznych studiów padewskich poznał, być może (jak sądzą niektórzy) nawet samodzielnie, grekę starożytną i rozpoczął przekład listów Teofilakta Symokatty, który ukazał się drukiem w roku 1509 w Krakowie, w oficynie Jana Hallera, pod tytułem: Theophilacti scolastici Simocati ep[isto]le morales: rurales et amatorie interpretatione latina. Ten egzemplarz również znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, i jest oznaczony sygnaturą Cim. 4092. Warto zauważyć, że wybitny przedwojenny filolog klasyczny, Ryszard Gansiniec, uznał przekład Kopernika za wykwintny językowo i bardzo dobry literacko. Sądził ponadto, że Kopernik równie dobrze mógł był rozpocząć obiecującą karierę literacką. I, last but not least – to był przecież pierwszy polski przekład utworu z greki starożytnej! Ten niezwykle rzadki egzemplarz przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej „zakupiono w lutym 1925 r. od Jacques Rosentala w Monachium za 225 Gdmk” (jak głosiła notatka Kazimierza Piekarskiego na wyklejce dawnej oprawy).
Il. 7: Kopernikowy przekład Listów Teofilakta Symokatty: Teofilakt Symokatta, Theophilacti scolastici Simocati ep[isto]le morales: rurales et amatorie interpretatione latina, (Impressum Cracouie : in domo dñi Johannis halles [!], [XII] 1509), karta tytułowa; sygn. BJ St. Dr. Cim. 4092
Narratio prima Jerzego Retyka, Gdańsk 1540
Nie należy zapominać, że wśród starodruków Biblioteki Jagiellońskiej znajdują się również dzieła poświadczające recepcję myśli już Kopernika wśród współczesnych astronoma. Jednym z najważniejszych jest praca Jerzego Joachima Retyka (1514-1574), znana pod skróconym tytułem Narratio prima, wydana w Gdańsku w roku 1540 w oficynie Franciszka Rhodego; egzemplarz BJ oznaczony jest sygnaturą Cim. 5855. Retyk, niemiecki uczony, matematyk, astronom, i uczeń Kopernika, walnie przyczynił się do naukowego sukcesu toruńskiego astronoma, ponieważ Narratio prima, stanowiąc abstrakt i swego rodzaju zapowiedź pracy Kopernika, przyniosła samemu dziełu Kopernika rozpoznawalność i skłoniła autora do wydania drukiem całości swego dzieła.
Il. 8: Pierwszy abstrakt naukowy De revolutionibus: Georgius Rheticus, [...] De Libris Revolvtionv[m] [...] Nicolai Copernici Torunnæi, [...] Narratio Prima; (Excvsvm Gedani) : (Per Franciscvm Rhodvm), 1540); karta tytułowa; sygn. BJ St. Dr. Cim. 5855
De lateribus triangulorum, Wittenberga 1542
Niezwykle ważna jest rola, jaką odegrał Jerzy Joachim Retyk w przeniknięciu myśli Kopernika do światowego krwiobiegu nauki. Poza Narratio prima Retyk w wielkiej mierze przyczynił się do publikacji w roku 1542 innego dzieła Kopernika (sygnatura w zbiorach BJ Cim. 5103), De Lateribvs Et Angvlis Triangulorum, tum planorum rectilineorum, tum Sphæricorum, libellus eruditissimus & utilissimus, cum ad plerasque Ptolemæi demonstrationes intelligendas, tum uero ad alia multa, które później zostanie włączone do De revolutionibus. Żartobliwie sięgając po terminologią muzyczną - to była przygrywka przed grand finale.
Il. 9 Przygrywka przed wielkim finałem: Mikołaj Kopernik, De Lateribvs Et Angvlis Triangulorum, Excusum Vittembergæ : per Iohannem Lufft, 1542, karta tytułowa; sygn. BJ St. Dr. Cim. 5103
Epistulae wydane przez Brożka, Kraków 1618. Kopernik o sobie samym
Brożek, zbierając materiały o Mikołaju Koperniku, planował napisanie jego biografii, do czego jednak nigdy nie doszło. Wydał jednak kilka prac, które dobitnie poświadczają jego fascynację dokonaniami astronoma. W niewielkim druczku pt. Epistolae Ad naturam ordinatarum figurarum plenius intelligendam pertinentes zawarł kilka listów dotyczących m.in. Mikołaja Kopernika. Ten zbiór według daty w adresie wydawniczym został wydany w roku 1615, ale według daty zapisanej przy pomocy zagadki astronomicznej na ostatniej karcie chodzi raczej o rok 1618. Na ostatniej karcie Brożek zestawia „dwa cuda natury”, Ptolemeusza i Kopernika, a następnie reprodukuje dwuwiersz, napisany dystychem elegijnym (heksametr + pentametr), w którym Kopernik mówi rzekomo o samym sobie:
Me genuit Torunna, Cracovia me arte poliuit
Inter habet primos Varmia clara patres.
czyli
Toruń mnie zrodził, Kraków wyszkolił w sztukach wyzwolonych,
Sławna Warmia zalicza mnie do swych najpierwszych obywateli.
Il. 10: Kopernik (?) o sobie samym: Epistolae Ad naturam ordinatarum figurarum plenius intelligendam pertinentes / wyd. Jan Brożek, Cracoviae : In Officina Andreae Petricouii, 1615 [właśc. 1618], karta tytułowa; sygn. BJ St. Dr. Cim. 1320
Kopernik, Kolumb i wieża obserwacyjna, Epigramaty Jana Brożka, Kraków 1618
Dla Jana Brożka, bezgranicznie wielbiącego Kopernika, wiersz zaliczający Kopernika jedynie do sławnych Warmijczyków być może w zbyt małym stopniu oddawał chwałę, wielkość i wyjątkowość toruńskiego astronoma. Postanowił złożyć mu hołd również na inny sposób, a mianowicie za pośrednictwem kilku epigramów swego autorstwa. W jednym z nich opisuje wieżę obserwacyjną, która zyskała sławę dzięki temu, że korzystał w niej Kopernik. W innym zaś zestawia Kopernika i Kolumba, jako dwie „rówieśnicze źrenice kosmografii”. Unikatowe, jakże by inaczej, egzemplarze tego dzieła, oznaczone sygnaturami 14100 III a i 14100 III b, znajdują się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej. Epigramy traktujące o Koperniku i Kolumbie składają się z trzech par dystychów elegijnych, gdzie możemy przeczytać, że Kolumb odkrył Nowy Świat i jego ludy, ale (i w tym miejscu Brożek nieco nagina chronologię), mógł to uczynić tylko dzięki temu, że Kopernik wprawił w ruch Ziemię, więc odkrycie nowego kontynentu nie było niczym trudnym.
Il. 11 Brożek o wieży obserwacyjnej Kopernika: Jan Brożek, In turrim, quam Copernicus incolatu suo et opere revolutionum ibi confecto illustrem reddidit, [Kraków?, 1618?], sygn. BJ St. Dr. 14100 III a
Il. 12 :Kopernik i Kolumb: Jan Brożek, In duos SUGCRONOUS Cosmographiæ Ocellos, Nicolaum Copernicum Toruniensem Astrologiæ, Christophorum Columbum Genuensem Geographiæ, [Kraków?, 1618?], sygn. BJ St. Dr. 14100 III b
Septem sidera, zbiór poematów, Kraków 1629
Przez całe stulecia wielkie osobistości często łączono z dziełami, w przypadku których ich autorstwo było wątpliwe czy nawet nieprawdopodobne. Nie inaczej jest w przypadku Mikołaja Kopernika, który miał ponoć samodzielnie skomponować zbiór wierszy o nazwie Septem sidera (czyli „Siedem gwiazd”), jaki ukazał się w roku 1629 w Krakowie, staraniem wydawniczym Jana Brożka, a wytłoczony w słynnej oficynie wydawniczej Franciszka Cezarego starszego (ok. 1585-1651), protoplasty rodu drukarzy krakowskich. Niewielkie dzieło, liczące wraz ze wstępem 12 kart, zostało zadedykowane papieżowi Urbanowi VIII przez wydawcę, Jana Brożka, który w przedmowie wskazał również na Kopernika jako autora. Jednakże autorstwo Kopernika powszechnie poddawane jest wątpliwość, zaś nie jest bynajmniej wykluczone, że wiersze skomponował albo zredagował bądź skompilował sam Jan Brożek – może aby zyskać astronomowi przychylność papieża i współczesnych? Brożek był wybitnym matematykiem, wielkim propagatorem teorii heliocentrycznej Kopernika, współtwórcą jego mitu, ale, jednocześnie – również i księdzem katolickim, na którego został wyświęcony w roku 1629 (czyli roku publikacji poematów). Data wydania utworu została ukryta w astronomicznej zagadce, w ostatnich czterech wersach na ostatniej karcie dzieła.
Il. 13: Kopernik poeta: Mikołaj Kopernik (?) Septem sidera, (Cracoviæ : In Officina Francisci Cæsarii, [1629], zagadka astronomiczna na ostatniej karcie dzieła; sygn. BJ St. Dr. 1474 I
Epitafium, Kraków post 1618
I, na koniec, pozostaje nam wspomnieć o wyjątkowej pamiątce, jaką stanowi unikatowe, drzeworytowe odbicie tekstu epitafium Mikołaja Kopernika, z nieistniejącego już nagrobka we Fromborku. Odwzorowanie tekstu epitafium zawdzięczamy – a jakże by inaczej – Janowi Brożkowi, który w roku 1618 wybrał się na Warmię śladami Kopernika, by zbierać materiały do planowanej biografii. Po powrocie do Krakowa prawdopodobnie zlecił wydrukowanie tego tekstu w którejś z krakowskich oficyn. Do dnia dzisiejszego nie odnaleziono innych egzemplarzy tego niewielkiego, jednokartowego druczku, który stanowi jedyny ślad po miejscu ostatniego spoczynku Mikołaja Kopernika.
Il. 14: Epitafium Kopernika we Fromborku, Marcin Kromer, Nicolai Copernici epitaphium Fruëburgi in marmorea tabula, [Kraków, po roku 1618], sygnatura BJ St. Dr. Cim. 1321
Pamiątki po Mikołaju Koperniku w Bibliotece Jagiellońskiej to kolekcja naprawdę wyjątkowa i pod wieloma względami unikatowa. Niewiele jest miejsc na świecie, gdzie można znaleźć tak wiele „wspomnień”, które są niemal rówieśnikami toruńskiego astronoma. Kolekcja bez wątpienia ukazuje żywą, wielowiekową więź Uniwersytetu Jagiellońskiego z czołowymi nurtami nauki, myśli, postępu i wiedzy. A nierozerwalną częścią Uniwersytetu Jagiellońskiego jest od zawsze jego Biblioteka, gdzie wszystkie te dzieła są przechowywane (i dostępne online).
Jacek Partyka
Literatura:
Antoń, R., Ostoja-Ostaszewscy. Część II. Adam Jan Kanty (1860-1934): Awiator, światowiec i odkrywca, „Tygodnik Sanocki”, 34 (1388), 24 sierpnia 2018
Birkenmajer, A., Jan Brożek, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. III, Kraków 1937.
Birkenmajer, A., Mikołaj Kopernik; część pierwsza, studya nad pracami Kopernika oraz materyały biograficzne. – Kraków, 1900.
Borawska, T., Biblioteka Kopernika, zasób online, www.copernicus.torun.pl, dostęp 12.12.2022.
Borawska, T., Studia na Akademii Krakowskiej, zasób online, www.copernicus.torun.pl, dostęp 12.12.2022.
Brożek, Jan, Epistolae Ad naturam ordinatarum figurarum plenius intelligendam pertinentes. - Cracoviae : In Officina Andreae Petricouii, 1615 [właśc. 1618?].
Brożek, Jan, In duos SUGCRONOUS Cosmographiæ Ocellos, Nicolaum Copernicum Toruniensem Astrologiæ, Christophorum Columbum Genuensem Geographiæ. - [Kraków?, 1618?].
Brożek, Jan, In turrim, quam Copernicus incolatu suo et opere revolutionum ibi confecto illustrem reddidit. - [Kraków?, 1618?].
Catalogus librorum saeculi XVI qui in Bibliotheca Iagellonica Cracoviensis asservantur, red. M. Malicki, opracowanie: M. Gołuszka, M., Malicki, R. Piech, W. Ptak-Korbel, E. Szczawińska, Z. Wawrykiewicz, E. Zwinogrodzka. - Baden-Baden, 2002-2005.
Chroboczek, J., Three Letters on Copernicus published by Joannes Broscius in 1618, „Sudhoffs Archiv”, 97(1), November 2013.
Katalog poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej, pod red. Mariana Malickiego i Ewy Zwinogrodzkiej ; oprac. Małgorzata Gołuszka i inn., Warszawa-Kraków, 1992.
Kokowski, M., Różne oblicza Mikołaja Kopernika : spotkania z historią interpretacji. - Warszawa 2009.
Kokowski, M., The Nicolaus Copernicus grave mystery. A dialogue of experts, Kraków, 22-23 February 2010; ed. by Michał Kokowski. – Kraków, 2015.
Kołodziej, B., Historyk: Kopernik bardzo sobie cenił studia na uniwersytecie w Krakowie, zasób online, www.naukawpolsce.pl, dostęp 12.12.2022
Kopernik, Mikołaj, De Lateribvs Et Angvlis Triangulorum, tum planorum rectilineorum, tum Sphæricorum, libellus eruditissimus & utilissimus, cum ad plerasque Ptolemæi demonstrationes intelligendas, tum uero ad alia multa / scriptus a [...] Nicolao Copernico Toronensi ; Additus est Canon semissium subtensarum rectarum linearum in Circulo ; [Ed. Ioachimus Rheticus] - Excusum Vittembergæ : per Iohannem Lufft, 1542.
Kopernik, Mikołaj, Nicolai Copernici Torinensis De Revolvtionibvs Orbium cœlestium, Libri VI, Norimbergæ : apud Ioh. Petreium, 1543.
Kopernik, Mikołaj, Nicolai Copernici Torinensis De Revolutionibus orbium coelestium, Libri VI : [...] item De Libris Revolutionum Nicolai Copernici Narratio prima, per M. Georgium Ioachimum Rheticum ad D. Ioan. Schonerum scripta, Basileae, Ex Officina Henricpetrina, (IX 1566).
Kopernik, Mikołaj, Nicolai Copernici Torinensis. Astronomia Instavrata, Libris sex comprehensa, qui De Revolutionibus orbium coelestium inscribuntur. Nunc demum post 75 ab obitu authoris annum integritati suæ restituta, Notisque illustrata, opera & studio D. Nicolai Mvlerii Medicinæ ac Matheseos Professoris ordinarij in Nova Academia quæ est Groningæ. - Amstelrodami : Excudebat Wilhelmus Iansonius, [po 20 III] 1617].
Kopernik, Mikołaj, Septem sidera. - (Cracoviæ : In Officina Francisci Cæsarii, [1629].
Kromer, Mikołaj, Nicolai Copernici Epitaphium Fruëburgi in marmorea tabula : D. O. M. R. D. Nicolao Copernico Torvniensi Artivm Et Medicinae Doctori [...] Martinvs Cromerus Episcopvs Varmiensis [...] Posvit. 1581 r. Obiit Anno. M.D.XLIII. Die XXIIII. Maii. – [Kraków?, non ante 1618].
Markowski, M., Uniwersytet krakowski jako miejsce duchowych narodzin Mikołaja Kopernika. - Kraków 1993.
Milewska-Waźbińska, B., A collection of Latin poems titled Septem sidera – several remarks on its authorship, Christian symbolism and iconography, „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo”, 6(9), 2016.
Müller, W., Skarbek J,. Ostaszewski Adam, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXIV, Kraków 1979.
Rheticus, Georg Joachim, Ad Clarissimvm Virvm D. Ioannem Schonervm, De Libris Revolvtionv[m] eruditissimi viri, & Mathema tici excellentissimi, Reuerendi D. Doctoris Nicolai Copernici Torunnæi, Canonici Varmiensis, / per quendam Iuuenem, Mathematicæ studiosum Narratio Prima. - (Excvsvm Gedani : (Per Franciscvm Rhodvm), 1540).
Rheticus, Georg Joachim, Relacja pierwsza z ksiąg O obrotach Mikołaja Kopernika; przekł. Ignacy Lewandowski ; wstęp i koment. Jarosław Włodarczyk. – Warszawa 2016.
Schedel, Hartmann, Liber cronicarum, Nürnberg : Anton Koberger, 12 VII 1493.
Teofilakt Symokatta, Listy; tł. z jęz. grec. na łac. Mikołaj Kopernik; [tekst łac. i grec. ustalił Ryszard Gansiniec; na język pol. przeł. Jan Parandowski]., Warszawa 1953.
Teofilakt Symokatta, Theophilacti scolastici Simocati ep[isto]le morales: rurales et amatorie interpretatione latina. - (Impressum Cracouie : in domo dñi Johannis halles [!], [XII] 1509).
Veselá-Prudková, L., Rytíř a intelektuál. Hieronym Beck z Leopoldsdorfu (1525-1596) a jeho knihovna. – Praha, 2016.