Do Biblioteki Jagiellońskiej po ponad 80 latach nieobecności powróciło cenne cimelium z połowy XVI wieku. Jesienią 2020 roku, pan Adam Żółtowski, miłośnik dawnych ksiąg i map, nabył na targach w Monachium zbiór materiałów kartograficznych, wśród których znalazła się niewielka książeczka, oprawiona bardzo niepozornie w szary papier pakowy (zob. poniżej), opatrzona na górnej okładzinie nalepką z sygnaturą „Cimelia O 1163”.  

 

Szary papier krył w sobie cenny starodruk z XVI wieku: Rvdimentorvm Cosmographicorum Ioan. Honteri Coronensis libri III. cum tabellis Geographicis elegantißimis. De uariarum rerum nomenclaturis per classes, liber I, Johannesa Honterusa (1498-1549), wydany w 1549 w Zurychu w oficynie drukarskiej Christopha Froschauera. Zaś na karcie tytułowej tego dzieła widnieje niebieska pieczątka z berłami rektorskimi i literami BIBLIOTH. UNIV. JAGELLONICAE – czyli „z Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego”.

Pieczątka nie była skasowana, nabywca mógł więc domniemywać, iż druk nie opuścił Biblioteki Jagiellońskiej w legalny sposób. Okazało się, że cimelium zostało wypożyczone z Biblioteki Jagiellońskiej do Biblioteki XX. Czartoryskich w dniu 5 czerwca 1939 roku. Nie ma informacji, czy starodruk powrócił z Biblioteki Czartoryskich przed końcem wojny, ale powojenne skontrum (czy też, jak to się zwykło w Jagiellonce wymawiać, „szkontrum”) w marcu roku 1946 stwierdziło brak tego dzieła na półce (i potwierdzały to kolejne skontra, co dokumentują zapiski na zakładkach poniżej).

Najprawdopodobniej cimelium, wypożyczone bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej, do Biblioteki już nie wróciło. A w jaki sposób opuściło Kraków i Polskę? Cóż, w czasie II wojny ze zbiorów „Jagiellonki” legalnie i oficjalnie mogli korzystać tylko obywatele Rzeszy – bądź co bądź, była to już wtedy Staatsbibliothek Krakau (czyli Biblioteka Państwowa w Krakowie), w niemieckim mieście leżącym na niemieckim Wschodzie, z którego, jak widać poniżej, Niemcy byli bardzo dumni.

Na marginesie, nie należy jednak zapominać, że w tamtych latach w Bibliotece Jagiellońskiej, choć potajemnie, udostępniano dzieła również polskim naukowcom oraz uczestnikom tajnych kompletów. Jednak książka, która zaginęła w czasie II wojny, odnalazła się 80 później w Monachium, można zatem przypuszczać, że ta strata wojenna była dziełem niemieckich okupantów, i niemal cudem powróciła do Polski... Pan Adam Żółtowski wspaniałomyślnie zwrócił nabyte przez siebie dzieło prawowitemu właścicielowi, Bibliotece Jagiellońskiej. Bardzo dziękujemy!

Autorem odzyskanego dzieła jest Johannes (Jan) Honter (1488-1549), „apostoł Transylwanii” (jak nazywa go Encyclopædia Britannica w 11. wydaniu z 1911), ze względu na rolę, jaką odegrał w ruchu protestanckim na tamtych ziemiach. Honter był siedmiogrodzkim Sasem (Sasi napływali do Siedmiogrodu/Transylwanii od XII wieku), urodził się w Kronstadzie (obecnie Brașov), gdzie w 1535 roku stworzył pierwszą siedmiogrodzką drukarnię.

Ale Johannes Honter ma w swoim życiu również polski epizod, i należne miejsce w Bibliografii Estreichera. Od 1530 roku przebywał w Krakowie, gdzie, w tymże roku, w oficynie Macieja Szarfenberga ukazały się jego dwa dzieła: De Grammatica libri dvo oraz Rvdimentorvm cosmographiae libri duo.

Cimelium, które powróciło do Biblioteki Jagiellońskiej, jest niewielkiego formatu, ale należy do starodruków poszukiwanych przez miłośników dawnych ksiąg – zalicza się do ksiąg o treści geograficznej i zawiera kilkadziesiąt drzeworytowych map, zawsze budzących ciekawość ze względu na możliwość spojrzenia na świat widziany oczyma ludzi sprzed wieków. Na karcie tytułowej zostawił po sobie ślad Jan Brożek (1585-1652), wybitny uczony, polihistor, i również prowizor biblioteki uniwersyteckiej, przez którego ręce przewinęły się tysiące ksiąg uniwersyteckich, na których często pozostawiał swoje zapiski. W przypadku tegoż cimelium Brożek napisał: „Iste Honterus mansit in Bursa Vngarorum”, czyli „Ten Honter mieszkał w Bursie Węgierskiej”, czyli bursie dla studentów z terenów szeroko pojmowanych Węgier, która mieściła się na ulicy Brackiej w Krakowie.

To wydane w 1549 r. w Zurychu dzieło pełniło swego rodzaju funkcję podręcznika ówczesnej geografii, i miało za zadanie ułatwić opanowanie podstaw ówczesnej wiedzy geograficznej. Było to zresztą coś więcej, niż podręcznik geografii, ponieważ autor zapowiada, że omówi m.in. rodzaje i nazwy ówcześnie występujących chorób. Autor nadał swojemu dziełu formę wierszowaną, do której wykorzystał heksametr, czyli metrum wielkich epickich poematów Homera i Wergiliusza, którym zresztą posługiwał się zgrabnie i umiejętnie. Oto początek dzieła, gdzie wyjaśnia swój zamiar:

 

Coeloru[m] partes, stellas cum statibus, urbes,

Regnaq[ue] cum populis, sparsas & in æquore terras

Montesq[ue] & fluuios, iunctisq[ue] animalia plantis:

Officia ac sectas uarias, operumq[ue] labores,

Morborumq[ue] simul species & nomina dicam.

 

Metoda mnemotechniczna może i skuteczna, chociaż obecnie w tej formie już właściwie nie do zrealizowania, ponieważ wymaga znajomości metrum, ówczesnego słownictwa i, przede wszystkim – łaciny.

Część pierwsza dzieła, poemat, składa się z czterech ksiąg, natomiast część druga zawiera tablice geograficzne, gdzie autor przedstawia znaną sobie kosmo- i geografię. Pierwsza karta przedstawia sferę armilarną (model sfery niebieskiej), która została odbita z drobnym błędem – ponieważ data stworzenia tego drzeworytu, widoczna u dołu karty, jest odwrócona (prawidłową datę, 1530, widać dopiero w odbiciu).

Prawidłową datę widać dopiero wtedy, gdy cyfrowo odwróci się kartę tytułową w płaszczyźnie poziomej.

Druk ukazuje już dość szeroki obraz świata, włącznie z Ameryką; najdokładniejsze są mapy Europy, gdzie można zwrócić uwagę na sposób obrazowania gór, przedstawionych z wykorzystaniem metody tzw. kopczykowej.

Jako centrum wszechświata nadal przedstawiana jest Ziemia, co zresztą nie powinno budzić zdziwienia, jeśli zważyć, ze epokowe dzieło Kopernika zostało wydrukowane w Norymberdze zaledwie 6 lat wcześniej.

Bliżej nam nieznany, acz uważny czytelnik tegoż dzieła, dostrzegł błąd na jednej z map: mapa Francji na karcie b1, w Prowansji, niedaleko Marsylii, rejestruje miejscowość o nazwie „Posnania” – czyli nasz, rodzimy Poznań. Ów czytelnik postanowił wskazać ten błąd innym, zaznaczając tę miejscowość na mapie i pisząc ołówkiem, w języku łacińskim, w prawym dolnym rogu: „Vide alias tabulas” – „Porównaj z innymi mapami”.

 „Posnania” figuruje również na kolejnej mapie, na karcie b2, ale już we właściwym dla siebie miejscu.

Po mapach Europy (gdzie uwagę zwraca włoski „but”, ukazany, jak to ówcześnie często miało miejsce, jako leżący na boku a nie stojący), dziełko zawiera jeszcze mapy Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej i, osobno, Sycylii.

 

Wierszowany podręcznik Johannes Hontera już wkrótce będzie dostępny w cyfrowej wersji na platformie Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej (www.jbc.bj.uj.edu.pl)

 

dr Jacek Partyka, Sekcja Starych Druków BJ

 

Bibliografia:

Birkenmajer, A., Jan Brożek, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. III, Kraków 1937

Catalogus librorum saeculi XVI qui in Bibliotheca Iagellonica Cracoviensis asservantur, red. M. Malicki, opracowanie: M. Gołuszka, M., Malicki, R. Piech, W. Ptak-Korbel, E. Szczawińska, Z. Wawrykiewicz, E. Zwinogrodzka, Baden-Baden, 2002-2005

Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364-1764, red. K. Lepszy, Kraków 1964

Estreicher, K., Bibliografia polska, Kraków 1870-, t. 18

Encyclopaedia Britannica (1911)

Huttmann, A., Die Medizin In Der Lateinischen Kosmographie Des Humanisten Johannes Honterus (1498-1549). „Humanistica Lovaniensia”, 23 (1974)

Peiner, W., Krakau : Ein Deutsches Stadtbild, Kraków 1941

Rożek M., Urbs celeberrima: Przewodnik po zabytkach Krakowa, Kraków 2010

 

online:

https://de.wikipedia.org/wiki/Johannes_Honterus

http://www.agnethler.de/sites/honterus.html

https://portal.dnb.de/opac.htm?method=simpleSearch&query=118553445

https://www.brasovtour.com/en/Attractions/monuments/Johannes-Honterus-House